Di sản văn hóa là kho báu vô giá, là minh chứng sống động cho lịch sử, văn hóa và sự sáng tạo của một dân tộc. Tại Việt Nam, từ những quần thể kiến trúc cổ kính đến các nghi lễ truyền thống độc đáo, chúng ta may mắn sở hữu một gia tài đồ sộ cần được gìn giữ và phát huy. Tuy nhiên, việc bảo tồn di sản luôn đối mặt với nhiều thách thức lớn: sự khắc nghiệt của thời gian, tác động của thiên tai, sự xuống cấp tự nhiên và thậm chí là nguy cơ mai một do thiếu nguồn lực hoặc phương pháp tiếp cận hiệu quả. Trong bối cảnh đó, trí tuệ nhân tạo (AI) đang nổi lên như một “người bạn đồng hành” đầy tiềm năng, mở ra những chân trời mới cho công tác bảo tồn. Không chỉ giúp tối ưu hóa quy trình, AI còn mang đến những giải pháp sáng tạo, giúp di sản sống mãi với thời gian và tiếp cận gần hơn với công chúng. Bài viết này sẽ cùng bạn khám phá những cách AI đang thay đổi cuộc chơi trong lĩnh vực bảo tồn di sản văn hóa.
Số hóa và lưu trữ thông tin di sản hiệu quả hơn
Một trong những ứng dụng nền tảng và quan trọng nhất của AI trong bảo tồn di sản là khả năng số hóa và quản lý dữ liệu. AI giúp chúng ta tạo ra các bản sao kỹ thuật số chính xác đến từng chi tiết của các hiện vật, công trình kiến trúc hay thậm chí là các phong tục tập quán. Với công nghệ quét 3D tiên tiến kết hợp cùng thuật toán AI, các chuyên gia có thể xây dựng mô hình số hóa ba chiều (digital twin) của một bức tượng cổ, một ngôi đền hàng trăm năm tuổi hay một bức bích họa sắp phai mờ. Những mô hình này không chỉ giúp lưu trữ thông tin một cách an toàn trước mọi rủi ro vật lý mà còn là nền tảng cho việc nghiên cứu và phục dựng sau này.
Hơn thế nữa, AI còn phát huy sức mạnh trong việc tự động phân loại, gắn thẻ (tagging) và xây dựng cơ sở dữ liệu khổng lồ từ hàng triệu bức ảnh, tài liệu và ghi chép lịch sử. Thay vì tốn hàng ngàn giờ công để sắp xếp thủ công, các thuật toán học máy có thể nhanh chóng nhận diện, phân tích nội dung và liên kết các mẩu thông tin lại với nhau, tạo thành một kho tàng tri thức số hóa có tổ chức, dễ dàng truy cập và tra cứu. Điều này không chỉ giúp bảo vệ di sản khỏi sự lãng quên mà còn mở ra cơ hội cho các nhà nghiên cứu trên toàn thế giới tiếp cận và khai thác giá trị của chúng.
Phân tích, dự đoán và hỗ trợ phục hồi di sản
Khả năng phân tích dữ liệu khổng lồ và học hỏi từ các mẫu hình là điểm mạnh vượt trội của AI, mang lại lợi ích to lớn trong việc bảo vệ di sản khỏi sự xuống cấp. AI có thể được huấn luyện để nhận diện những dấu hiệu hư hại nhỏ nhất trên bề mặt hiện vật, từ vết nứt li ti trên bức tranh đến sự thay đổi màu sắc của vật liệu kiến trúc, thường khó phát hiện bằng mắt thường. Bằng cách phân tích hình ảnh vệ tinh, dữ liệu cảm biến về độ ẩm, nhiệt độ hay chất lượng không khí, AI còn có khả năng dự đoán nguy cơ xuống cấp do yếu tố môi trường, giúp các nhà bảo tồn đưa ra biện pháp phòng ngừa kịp thời trước khi vấn đề trở nên nghiêm trọng.
Không chỉ dừng lại ở việc phát hiện và dự đoán, AI còn là trợ thủ đắc lực trong quá trình phục hồi di sản. Đối với những hiện vật bị hư hại nặng, AI có thể tái tạo các phần bị thiếu dựa trên dữ liệu lịch sử hoặc các mẫu vật tương tự, giúp các chuyên gia phục dựng có cái nhìn tổng thể và định hướng chính xác hơn. Ví dụ, thuật toán AI có thể giúp phục hồi các đoạn văn bản cổ bị mờ, ghép nối các mảnh gốm vỡ hay thậm chí là tái tạo âm thanh của một nhạc cụ cổ đại. Sự hỗ trợ của AI giúp quá trình phục hồi trở nên hiệu quả, chính xác và giảm thiểu rủi ro tác động tiêu cực đến di sản gốc.
Nâng cao trải nghiệm giáo dục và tiếp cận di sản cho công chúng
AI đang cách mạng hóa cách công chúng tiếp cận và tương tác với di sản văn hóa, biến việc học hỏi trở nên thú vị và dễ dàng hơn bao giờ hết. Thông qua công nghệ thực tế ảo (VR) và thực tế tăng cường (AR) được hỗ trợ bởi AI, người dùng có thể “tham quan” các di tích lịch sử, bảo tàng hay thậm chí là những địa điểm khó tiếp cận từ bất cứ đâu trên thế giới. Các chuyến tham quan ảo này không chỉ cung cấp hình ảnh 360 độ mà còn tích hợp thông tin chi tiết, câu chuyện lịch sử được kể một cách hấp dẫn, giúp người xem như được sống trong không gian và thời gian của di sản.
Bên cạnh đó, AI còn đóng vai trò quan trọng trong việc phá bỏ rào cản ngôn ngữ và kiến thức. Các hệ thống dịch thuật AI có thể chuyển ngữ các văn bản cổ, bia ký hay tài liệu lịch sử sang nhiều ngôn ngữ hiện đại, giúp du khách quốc tế và các nhà nghiên cứu dễ dàng tiếp cận thông tin. Các trợ lý ảo (chatbot) được tích hợp AI cũng có thể trả lời các câu hỏi về di sản, cung cấp hướng dẫn tương tác và cá nhân hóa trải nghiệm học tập cho từng người dùng. Nhờ AI, di sản văn hóa không chỉ được bảo tồn mà còn được lan tỏa rộng rãi, truyền cảm hứng và nâng cao nhận thức về giá trị lịch sử cho thế hệ hiện tại và tương lai.
